(এক)
জুবিনৰ ক্ৰিয়েটিভিটীক ধ্বংস কৰিলে মানুহে, বিহু গোৱাই গোৱাই। জুবিনৰ ক্ৰিয়েটিভিটীক ধ্বংস কৰিলে মানুহে, জধে-মধে গীত গোৱাই। বহুতৰ বাবে সাংগিতীক ফিল্ডত জুবিন আছিল উত্তৰণৰ জখলা; জুবিনে গালে মোৰ গানটো হিট হ'ব। এই আছিল ধাৰণা। পৰোপকাৰী জুবিনে হয়তো অনুৰোধ পেলাব নোৱাৰি গাই দিয়ে। কেতিয়াবা পাৰিশ্ৰমিক নোলোৱাকৈয়ে। তাৰ মাজত ভাল গানো আছে, বেয়াও আছে। ভালে-বেয়াই সেই সকলোবোৰ জুবিনৰ গান। শ্ৰোতাই এনেদৰেই ৰিচিভ কৰিলে। কিন্তু সি জুবিনৰ ক্ৰিয়েটিভিটীক দস্তুৰমত আঘাত কৰিলে। গান গাই গাই জুবিন মেচিন হৈ পৰিল। যি মেচিনে গানৰ প্ৰডাকচন কৰে। সিংহভাগ দায় মানুহবোৰৰ লগতেই দায়ী জুবিনৰ পৰোপকাৰী নেচাৰ। নকলেও হয় যে জুবিন বহুতো জনাৰত ওস্তাদ আছিল। ৰকৰপৰা আদি কৰি লোকগীত, বৰগীত, পপ, চুফীধৰ্মীৰ পৰা বিহুসুৰীয়া আধুনিক গীতলৈকে সকলোবোৰ আয়াসতে গাব পৰা যাদুকৰী কণ্ঠ আৰু ৰেইঞ্জ আছিল জুবিনৰ। পিছে শেষলৈ গৈ যেন বিহুহে মূখ্য হৈ পৰিল। অসম মানেই যেন বিহু। অসমৰ গায়ক হ'লেই যেন বিহু। এই বিহুৱেও জুবিনক খালে। সেয়ে বিহুবলীয়া ৰাইজক অতীষ্ঠ হৈ জুবিনে মঞ্চৰপৰাই চিয়ৰি দিয়ে, ধেই বিহু বিহু। সকলোবোৰ জনাৰ ঢাহি মুহি নিওতে জুবিনে নিজা জনাৰ পাহৰিলে বা সকলো জনাৰ চম্ভালিবলৈ যাওতে জুবিনে পাছলৈ ক্ৰিয়েটিভিটী হেৰুৱালে। সৃষ্টিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় নীৰৱতাৰ বিপৰীতে বিহুৰ অভূতপূৰ্ব কোলাহল। কোলাহল জুবিনৰ সংগী হৈ উঠিল। সেই কোলাহল ইমানেই বাঢ়িল যে অকলশৰীয়া মূহূৰ্ততো হয়তো তাৰেই ধ্বনি-প্ৰতিধ্বনি উঠি নীৰৱতাক চুৰমাৰ কৰিলে। ক্ৰিয়েটীভিটীতো পৰিল তাৰেই প্ৰভাৱ। এইটোৱেই জুবিনৰ বৃহৎ ট্ৰেজেডী।
(দুই)
জুবিনৰ গানৰ আলোচনা-সমালোচনা কৰোতে ভূপেনৰ (গানৰ) তুলনাৰে তুলনাত্মক বিশ্লেষণ সঠিক এপ্ৰ'ছ নহয়। এই বাটেৰে জুবিনৰ সঠিক বিশ্লেষণ কেতিয়াও কৰিব পৰা নাযায়। ভূপেন আৰু জুবিনৰ সংগীতৰ জনাৰগত (Genre) পাৰ্থক্য আছে, প্ৰজন্মৰ ব্যৱধান আছে, সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডল, পৰিৱেশ-পৰিস্থিতিৰ ব্যৱধান আছে। Bob Dylan ৰ সমালোচনা-পৰ্যালোচনাত Jimi Hendrix নাহে, আহিলে আহিব Woody Guthrie - ৰ লিগেচীহে। একেদৰে Hendrix ৰ লিগেচী কিবাকৈ আহিব পাৰে Stevie Ray Vaughan ৰ সমালোচনাৰ সূত্ৰ ধৰিহে। এই জনাৰগত পাৰ্থক্যক সন্মান নজনালে সমালোচনাই সহজেই একপক্ষীয় হৈ যান্ত্ৰিকতাৰ ৰাস্তা ধৰে, য'ত কলাৰ(art) অন্বেষণৰ স্পৃহাক Pre occupied ধাৰণাৰে অৱদমিত কৰি ৰাখে।
জুবিনৰ সাংগিতীক বিৱৰ্তনৰ পৰিক্ৰমালৈ যদি মন কৰোঁ, ই আচলতে এক কালচাৰেল process, জুবিনে য'ত সঁহাৰি জনাইছে। জুবিনে যি "নতুনৰ ৰিভল্যুশ্বন" বুলিছে সি তেনেকুৱাই এক সঁহাৰি। অৰ্থাৎ কালচাৰেল ইভল্যুশ্বনৰ সূত্ৰ ধৰিহে জুবিনৰ এই সাংগিতীক বিৱৰ্তন। জুবিন নহৈ যদি আন কোনো হ'লহেতেঁন তেন্তে একেটাই হ'লহেঁতেন। পূৰ্বতে মই কৈছিলো যে বিহুৱেই জুবিনক খালে (এইটো বাৰু এটা কাৰণহে আৰু বহু সমাজ-সাংস্কৃতিক কাৰণ/ কাৰক আছে), কথাটো এনেকুৱা যে সেই সময়ত বিহু আছিল কালচাৰেল ডিমাণ্ড। সেই কালচাৰেল ডিমাণ্ড পূৰাবলৈ জুবিনে ক্ৰিয়েটিভিটীৰে সন্ধি কৰি নিজৰ প্ৰতিভা আৰু সম্ভাৱনীয়তাক সমাধিস্থ কৰিলে। বিহুৰ কমাৰ্চিয়েলাইজেশ্ব্যন হ'ল আৰু জুবিনৰ ক্ৰিয়েটিভিটীৰ হ'ল commodification. এতেকে জুবিন এই ব্যৱস্থাৰ, সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলৰ চিকাৰ আৰু সেইসূত্ৰেই জুবিনক বিহুৱেই খালে। জুবিনৰ ঠাইত পাপনক ৰাখিলেও ৰিজাল্ট সেই একেটাই আহিব। কিন্তু পাপনৰ ক্ষেত্ৰত আন এক সমস্যা আহে। যদিওবা পাপনে দেউতাকৰ লিগেচী ধৰি পুৰণি কিছু বিহুগীত নতুন সংস্কৰণেৰে বান্ধিলে, সমস্যাতো আহে পাপনৰ গায়কীত। পাপনৰ গায়কীত বিহুবোৰ বিহুৰ দৰে গাব খোজাতকৈ মইহে বিহু জানো ধৰণে গোৱাৰ তাগিদা বেছি। সেই এটিটিউড বোধহয় খগেন মহন্তৰ লিগেচীসূত্ৰেই। গতিকে পাপনৰ কণ্ঠত বিহুবোৰ বিহু নহৈ ভেঙুচালিৰ দৰেহে হয়। বৰ্তমান মই এই বিষয়ক আলোচনালৈ যাব খোজা নাই, কথাৰ সূত্ৰৰ ধৰিহে ই আহিছে।
সাংস্কৃতিক পৰিৱৰ্তনৰ এই গ্লবেল বতাহজাকে শেষৰফালে ভূপেনকো কোবাইছিল। যাক আমি পূজিবাদী সংস্কৃতি, বজাৰ সংস্কৃতি বা নব্য উদাৰী সংস্কৃতি ইত্যাদি যি নামেৰেই নামাতো সি এক কালচাৰেল ইভল্যুশ্বন। জুবিনৰ সাংগিতীক যাত্ৰাৰ সেই সন্ধিক্ষণতেই আৰম্ভণি। ইয়াতেই এটা কথা আহে, প্ৰফেচনেল হোৱাত সমস্যা কি? আচলতে গ্লবেল সংস্কৃতিৰ হেজিমণিচক্ৰত, সাংস্কৃতিক বিৱৰ্তনৰ পাকচক্ৰত, প্ৰফেচনেল নোহোৱাটোহে এক আচহুৱা কথা। ইয়াত art ৰ ক্ষেত্ৰত classic বুলি কোনো প্ৰিভেলেইজ নাথাকে। ক্লাচিকৰ ক্লাচিকতাৰ অৱসানৰ যুগ ই। যিহেতু classic বুলি কথা নাই গতিকে classic আৰু popular ৰ বাইনেৰীও অদৃশ্য হ'ল। সকলোবোৰ হ'ল আৰ্ট আৰু সেই আৰ্ট হ'ল commodity. আৰ্ট commodity হ'বই পাৰে, কিন্তু আৰ্টৰ যি উৎপাদনক্ষমতা, অৰ্থাৎ creativity যেতিয়া commodity হৈ পৰে, সমস্যা আহে তাতেই। তেতিয়াই শিল্পী হৈ পৰে ব্যৱস্থাৰ চিকাৰ।
জুবিনৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে তেওঁ যথাসম্ভৱ গীতসমূহত এক লিৰিকেল বিন্যাস ৰখাৰ যত্ন কৰে, আৰু একেধৰণেই তেৱোঁ ভূপেনৰ গানৰ দৰে ঠায়ে ঠায়ে ভাষাৰ এলিটিজিম ধৰি ৰখাৰো চেষ্টা কৰে; যদিওবা সি তুলনামূলকভাৱে ভূপেনৰ ভাষাৰ সমপৰ্যায়ৰ নহয়। এই নোহোৱাটো কেৱলমাত্ৰ ভূপেনৰ ভাষাগত দক্ষতা বুলিয়েই নাচায় আন এক বিধানো ৰাখিব পৰা যায়। সেয়া হ'ল সাংস্কৃতিক বিৱৰ্তনসূত্ৰে অহা জনাৰগত পাৰ্থক্য আৰু তাৰ সাংস্কৃতিক ডিমাণ্ড। জুবিনে প্ৰাৰম্ভিকতে ৰকেৰে যাত্ৰা কৰিছিল। ৰকত ভাষাৰ এলিটিজিম আৰু কবিতাসুৰীয়া লিৰিকেল ভাইবক গুৰুত্ব দিয়া নাযায়। কিন্তু পূৰ্বৰ লোকেল সূত্ৰ ধৰি জুবিনৰ ওপৰত ভূপেন যুগৰ যি প্ৰভাৱ সি সাংস্কৃতিক বিৱৰ্তনৰ সুৰ ধৰি ৰকত ঠাচতো অলপ সলনি হৈছে কিন্তু সমুদায় বৰ্জনো কৰিব পৰা নাই। এই এৰিব নোৱাৰাটো হ'ল জুবিনৰ গীতসমূহৰ লিৰিকেল ভাইবটো। এই লিৰিকেল ভাইব আৰু ভাষাৰ কাব্যগন্ধী এলিটিজিমে ৰকৰ সতে জুবিনৰ contradiction আনি দিলে। ই যেনিবা ঠিক থলুৱা আৰু পশ্চিমীয়াৰে বিৰোধাভাস। ন আৰু পুৰণিৰো সংঘৰ্ষ। যাৰ প্ৰভাৱ জুবিনৰ সংগীততো পৰিল। সেই বিৰোধাভাস অতিক্ৰমি জুবিনৰ কোনোটো গানে কালচাৰেল এক্সেইঞ্জৰ দৰে উজ্বলি উঠিল, কোনোটো কালচাৰেল এচিমিলেচন হৈ মাজতে ওলমি ৰ'ল। "এতিয়াও সাৰে আছো মই" গীতটো ৰকৰ ক্ষেত্ৰত জুবিনৰ মাষ্টাৰপিছ বুলিব পাৰি। মেটেল genre ৰ এই গীতটোত Iron Maiden - ৰ প্ৰভাৱ বিদ্যমান। এই প্ৰভাৱ পৰা কামটো ক্ৰিয়েটিভলী হৈছে য'ত সেই প্ৰভাৱক বুজিবলৈ Iron Maiden ক গভীৰ আৰু বিস্তৃতভাৱে শুনাৰ প্ৰয়োজন আহি পৰে। সঁচৰাচৰ follow কৰাৰ দৰে প্ৰভাৱ যি নহয়। সেই এংগোলৰ পৰাও ই জুবিনৰ এক মাষ্টাৰপিচ।
[ তিনি ]
ৰীতা চৌধুৰীয়ে লোৱা জুবিনৰ সাক্ষাৎকাৰটো বিদ্বত মহলৰ আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ উঠিছে। গোটেই সাক্ষাৎকাৰটো শেষলৈকে চোৱা নহ'ল তাৰ কাৰণটো হ'ল সাক্ষাৎ গ্ৰহণ কৰোতা আৰু দিওতাৰ মাজৰ connectivity নাই। সেই connectivity ধৰি ৰাখিব লাগিব সাক্ষাৎকাৰ লওতাই। ৰীতা চৌধুৰীয়ে সেয়া সঠিকভাৱে সামৰিবলৈ সক্ষম নহ'ল। যদিওবা সেই সাক্ষাৎকাৰটোৰ অসংলগ্ন কিছু কথাক সমল হিচাপে লৈ আমি কিছু আলোচনা অৱশ্যেই কৰিব পাৰো। লগতেই এইটোও কৈ যোৱা ভাল যে এই আলোচনা আমাৰ সিদ্ধান্ত নহয়, সম্ভাৱনাতহে নিৰ্ভৰশীল।
ৰীতা চৌধুৰীয়ে সাক্ষাৎকাৰটোত জুবিনৰ "জীয়া ৰে" গানটো ভাললগাৰ কথা ব্যক্ত কৰিছে। ইয়াৰ উত্তৰত জুবিনৰ কথাখিনি খুব ইণ্টাৰেষ্টিং। জুবিনে "কাফুৰ" নামৰ আন এক গীতৰ কথা উল্লেখ কৰি কৈছে সেইটো শুনিলে তুমি আৰু ভাল পাবা। ইয়াতেই দুয়োৰে মাজত দ্বন্দ হৈছে। দুয়ো নিজৰ কথা ক'ব বিচাৰিছে। মাজতেই হঠাত জুবিনে "কাফুৰ" গীতটোৰ কলি এটা গুণগুণাই কৈ পেলাইছে প্ৰেম এনেকুৱাই কৰ্পূৰৰ (কাফুৰ) দৰে। উৰি যায়। ৰীতা চৌধুৰীয়ে জুবিনৰ গানটো(জিয়া ৰে) ভাললগা বোলাটোৰ উত্তৰ জুবিনে বুদ্ধিমত্তাৰে(ফিল'চফীকেলী) দিছে। উৰি যায় বা স্থায়ীত্ব নাইৰ ধাৰণাটো অস্তিত্ববাদৰ nothingness. কিন্তু সেই nothingness ৰ ধাৰণাটো জুবিনে লৈছে কাৰপৰা। উত্তৰ বিচাৰোতে নীৎসেৰ নাম জুবিনৰ মুখেৰেই আমি পাইছো। এইখিনিতে আমি এনেকে জোৰা লগাম যে জুবিনৰ জাতি নাই, ধৰ্ম নাই, ভগৱান নাই বোলা উক্তিটো ষ্টাণ্ট নহয় বৰঞ্চ সি অস্তিত্ববাদৰ ডিচিপ্লিনেৰে লগতেই বস্তুবাদী দৰ্শন ধৰি আহিছে। অৱশ্যে শেষৰছোৱা( মই মুক্ত, মই কাঞ্চনজংঘা) অভজা লাগে। এইছোৱাত এক চেণ্টিমেণ্ট আৰু প্ৰচাৰমুখীতা একেলগ হৈ ষ্টাণ্টসুলভ হৈছে। আমি জানো যে সেই সময়ছোৱাত জুবিনৰ কাঞ্চনজংঘা নামৰ চিনেমাখন চলি আছিল।
চৌধুৰীলৈ আহো। এইখিনিতে আন এক ইণ্টাৰেষ্টিং ঘটনা ঘটিল। জুবিনে যি স্থায়ীত্ব নথকা বা একো নোহোৱাৰ(আচলতে যি অস্তিত্ববাদৰ nothingness) কথাটো ক'লে চৌধুৰীয়ে সেইটোক ভাৰতীয় আস্তিকতাবাদী দৰ্শনৰ আত্মা পৰমাত্মাৰে সাঙুৰি ল'লেগৈ আৰু জুবিনক বাৰে বাৰে কৈ থাকিল core লৈ যোৱা core লৈ যোৱা। কাৰবাৰটো এইখিনিতে বেচ আমোদজনক আৰু ইণ্টাৰেষ্টিং হৈ উঠে। চৌধুৰীয়ে core লৈ গৈ খান্দিব বিচাৰে, ইফালে জুবিন নাচোৰবান্দা। শেষত উপায়ন্তৰ হৈ চৌধুৰীয়ে নিজেই আত্মাৰ প্ৰসংগ উলিয়ালে যাক জুবিনে বকৱাছ কথা বুলি পোনচাটেই নাকচ কৰিলে। এইখিনিতে দুয়োৰে দৰ্শনগত পাৰ্থক্য স্পষ্ট হৈ উঠিছে। লগতেই জুবিন এজন অস্তিত্ববাদী, এই ধাৰণাও গাঢ় হৈ উঠে।
জুবিনে সাক্ষাৎকাৰটোত নীৎসেৰ নাম লৈছে। এতেকে আমি ধাৰণা কৰিব পাৰো যে জুবিনৰ অস্তিত্ববাদ নীৎসেৰ অস্তিত্ববাদেৰে প্ৰভাৱিত। সেই বাটেৰে আগলৈ গৈ দেখা যায় যে জুবিনৰ যি nothingness বা একো নাইৰ ধাৰণা, সি নীৎসেৰ nothingness ৰ পৰাই আহিছে। জুবিনে বহুবছৰ ধৰি চচিয়েল লেফট হিচাপে নিজৰ পৰিচয় দি আহিছে। উক্ত সাক্ষাৎকাৰটোতো জুবিনে কমিউনিষ্ট বুলি পৰিচয় দিছে। সেই হিচাপে আমাৰ ধাৰণা হয় লেফট হিচাপে জুবিনৰ বাবে নীৎসেতকৈ ছাৰ্ত(sartre) হে বেছি ওচৰৰ আছিল। নীৎসেৰ nothingness আৰু ছাৰ্তৰ nothingness ৰ পাৰ্থক্য আছে। নীৎসেৰে nothingness য়ে নিহিলিজিমৰ ভৰত আক্ৰান্ত হৈ skepticism, cynicism, anarchism ৰ বাট দেখুৱাবই পাৰে। তাৰোপৰি হাইপাৰ ষ্টেজত হিটলাৰৰ হাত ধৰি আগুৱালে ubermensch ৰ বাট ধৰি সি ফেচিজিমো পোৱাবগৈ পাৰে। নীৎসেৰ দৰ্শন ভয়ানক খেলিমেলি আৰু জটিলতাৰ দ্বন্দৰে ভৰপুৰ। সেই দ্বন্দ আৰু খেলিমেলিয়ে জীৱন সংগ্ৰামত তুমুল অন্তদ্বন্দৰ সৃষ্টি কৰি আদবাটতে বিধ্বস্ত কৰিবই পাৰে। বিপৰীতে ছাৰ্তেৰ nothingness জীৱনমুখী, যি দায়ৱদ্ধতাক সাৰথি কৰি nothingness ৰ শূন্যতাক জীৱনৰ পূৰ্ণতাৰে অৰ্থ দিয়ে। যি ছাৰ্তৰ অস্তিত্ববাদ।
নীৎসেই মানৱ জীৱনক ৰূপান্তৰৰ তিনি পৰিক্ৰমাৰে স্তৰীকৃত কৰিছে, (যি নীৎসেৰ Three metamorphoses)। camel, lion আৰু child. উটৰ জীৱনতো স্বকীয়তা বিসৰ্জন দি বোজা কঢ়িওৱাৰ জীৱন। সামাজিক শৃংখলা আৰু ৰক্ষণশীলতাৰ কঠোৰ অনুশাসনেৰে দমবন্ধ জীৱন। সিংহ হ'ল বিদ্ৰোহী অৱস্থান যি existing social structure ৰ ৰক্ষণশীলতাৰ প্ৰতিভূস্বৰূপ শোষণকাৰী ড্ৰেগনটোৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰে। ৰক্ষণশীল চচাইটি(ড্ৰেগন) ৰ rejection য়ে প্ৰগতিশীলৰ (সিংহ) ৰূপান্তৰৰ বাট বান্ধে। আৰু ইয়াতেই ৰূপান্তৰৰ শেষ ষ্টেজ, child ৰ আগমন। যি মুক্ত, স্বাধীন, শিশুৰ দৰেই পবিত্ৰ, জীৱনক নতুন অৰ্থৰে পুৰাই পেলোৱাৰ ক্ৰিয়েটিভিটীৰ ভাণ্ডাৰেৰে পৰিপূৰ্ণ। যি নিজেই নিজৰ মালিক। যাৰ থাকে ubermensch বা চুপাৰমেন লৈ মোক্ষ প্ৰাপ্তিৰ সম্ভাৱনা।
শিল্পীৰ যি স্বভাৱজাত এক purity বা শিশুসুলভ দিশৰ কথা সঁচৰাচৰ পতা যায় জুবিনৰ ক্ষেত্ৰত তাক আমি কেনেধৰণেৰে চাব পাৰোঁ। নীৎসেৰ child ৰ আঁত ধৰি আমি দেখিম যে সেই শিশুসুলভ সৰলতাৰ সৃষ্টিৰে ওতপ্ৰোত সম্পৰ্ক। সৰলতা আহে সৃজনমুখী প্ৰতিভাসূত্ৰে। একেহাতে যি যুক্তিৰে চোৱা নতুন দিনৰ নতুন পুৰুষ। নিজেই নিজৰ মালিক (আমি নতুন প্ৰজন্ম হয়/ আমি ইচ্ছা কৰিলে দেশ জ্বলাবও পাৰোঁ/ সলাবও পাৰোঁ।)। ভাৱ হয়, জুবিনে নিজকে যেন কেতিয়াবা নীৎসেৰ সেই child টোৰ ৰূপত আৱিস্কাৰ কৰে। যি এহাতে সৰল আৰু ubermensch হ'ব খুজি একেহাতে উগ্ৰও। তাৰ মাজত লেফট আইডিঅ'ল'জী হৈ পৰে এক জটিল দ্বন্দ। আকৌ সেই দ্বন্দৰ মাজেৰে চিন্থেছিছ প্ৰাপ্তিৰ বাটত পুনৰ ubermensch হৈ এন্টিথেছিছৰ হয়তোবা পুনৰুত্থান ঘটে।
জুবিন বিশ্লেষণত আটাইতকৈ বেছি দৰকাৰী আৰু এৰাব নোৱাৰা দিশটো হ'ল জুবিনৰ মানৱতাবাদ। জুবিনৰ মানৱতাবাদ কোনো জটিলতালৈ যাব নোখোজা, সৰল অৰ্থত মানৱতাবাদ যি বাওঁগোত্ৰীয় অধিকাৰভিত্তিক মানৱতাবাদক এড্ৰেছ কৰিও একেহাতে পূঁজিবাদী সংস্কৃতিৰ উদাৰ মানৱতাবাদৰো দিশ ধৰিব খোজে। একেহাতে সি নীৎসেৰ ubermensch ৰ দম্ভালিও কেতিয়াবা বেকত কৰে(কোনে দিব/ মই দিছো/জুবিনে।)। এটা দুটা নহয় তিনি দ্বন্দ্বৰ সমাহাৰ। নীৎসেৰ শিশুটোৱে সৰলতাৰ বাট ধৰি মানৱীয় প্ৰমূল্যবোধেৰে মানৱতাবাদী হোৱাৰ বাটত উদাৰ মানৱতাবাদৰ প্ৰচাৰমুখীতাকো সাৰথি কৰে। কিন্তু আচলতে ভালদৰে লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায়, সেই প্ৰচাৰ মিডিয়াই কৰা প্ৰচাৰহে। তাৰ বিপৰীতে জুবিনৰ এনে অজস্ৰ মানৱতাবাদী নিদৰ্শন আছে যিবোৰ পূৰ্বতে লোকচক্ষুৰ অলক্ষিতে ৰৈছিল। কিছু কাম জুবিনে কোনোদিনেই কাকো কোৱা নাছিল। জুবিনৰ প্ৰিয় পাব্লিকৰ আগতো বেকত কৰা নাছিল। গতিকেই জুবিনৰ মানৱতাবাদৰ চচিয়েল দিশটোত দ্বন্দৰ সমাহাৰ দেখা যায় যদিও পানীৰ দৰেই সি সৰল। মানুহক ভালপোৱাত, সহায় কৰাত জুবিন শিশুৰ দৰেই সৰল আৰু অকৃত্ৰিম। একেহাতেই জুবিন সৰল প্ৰকৃতিপ্ৰেমী আৰু বন্যপ্ৰাণী প্ৰেমী হিচাপেও।
জুবিনৰ মানৱতাবাদী দিশটো দ্বন্দৰ জটিলতালৈ আহে পলিটিকেল ফিল্ডত। জুবিনে আমাক চিনাকি দিয়া বাওঁপন্থীৰ পৰিচয়টোৰে এইখিনিতেই contradiction আহে। পৰিচয়ৰপৰা আতৰি কেতিয়াবা যেন সি ৰাজনৈতিক মতাদৰ্শ, পন্থাৰ বাইনেৰীৰ উৰ্ধলৈ গৈ সিবোৰ আওকাণ কৰি বিমূৰ্ত মানৱতাবাদৰ কথা ক'ব খোজেঁ, আকৌ কেতিয়াবা যেন উদাৰনৈতিক সংস্কৃতিৰ কবলত পৰি সেইধৰণেই ubermensch জাগ্ৰত হৈ উঠে, আকৌ যেন মূহুৰ্ততে দ্বন্দৰে ভ্ৰমণ কৰি আহি পুনৰ পৰিচয়লৈ ঘূৰি আহে। জুবিনৰ এই ভ্ৰমণ ঠিক যেনিবা নীৎসেৰ child ৰ দৰেই। যি মুক্ত, স্বাধীন আৰু সকলোবোৰ নিজা বিবেচনাৰে পৰীক্ষাৰ অন্তত যেন পুনৰ পূৰ্বৰ পৰিচয়লৈ(Identity) ঘূৰি আহে। কিন্তু দ্বন্দ্বৰ তাতো অৱসান নহয়। যদিওবা এই জটিল দ্বন্দ্বৰ মাজেৰে এক সৰল সমাধান বা synthesis ওলাই নাহে তদ্যপি জুবিনৰ পৰিচয় হ'ব তেওঁ নিজে দিয়া পৰিচয়েৰে, যেনেকৈ তেওঁ বিচাৰিছিল। পৰিচয়ক লৈ পাতিবলগা আমাৰ ইমানেই।
[ চাৰি ]
জুবিনৰ জটিললৈ গৈ বিশ্লেষণ কৰিব খুজিলে কিছু অনুৰাগী অলপ ক্ষুণ্ণ হৈ উঠে, কাৰণ তেওঁলোকৰ বিশ্বাস জুবিনৰ মাজত তেনে জটিলতা নাই, জুবিন অত্যন্ত সৰল আৰু খোলা অন্তৰৰ চিধা- চাধা শিল্পী। কথাটো একেহাতে হইয়ো আৰু নহইও। হয় এইবাবেই যে জুবিনে সাধাৰণ বৰ্গ, অনুৰাগীসকলৰ সতে বন্ধু হৈ আন্তৰিকতাৰে সম্পৰ্ক ৰাখিছিল। অৰ্থাৎ শিল্পীৰ সচৰাচৰ এলিট পৰিমণ্ডলৰ পৰা ওলাই আহি জুবিনে জনতাৰে connect কৰিব পাৰিছিল। শিল্পী বুলিলে সচৰাচৰ যি একধৰণৰ সমীহ বিজড়িত সম্ভ্ৰমৰ অদৃশ্য লক্ষ্মণৰেখাৰে বাইনেৰী ৰখা যায় জুবিন আছিল তাৰ উৰ্ধত। সেয়ে জুবিনক কোনোধৰণৰ জটিল দৃষ্টিকোণেৰে চাবলৈ কিছু অনুৰাগী নাচোৰবান্দা। কিন্তু জটিল বিশ্লেষণৰ মাজলৈ গলেহে জুবিনৰ অন্তৰমহলৰ দ্বন্দ্ব উদ্ধাৰ কৰিব পৰা যায় । কাৰণ আমি জানিছো যে জুবিন অধ্যয়নপুষ্ট শিল্পী আছিল। জুবিনে নিজকে যদি খুলি দিছিল তেন্তে সেয়া পাব্লিকৰ আগতহে। কিন্তু অন্তৰমহলৰ পাঠোদ্ধাৰ জীৱিতকালত কাৰোৰ দ্বাৰা সম্ভৱ নহ’ল। অনুৰাগীসকলৰদ্বাৰাও নহ'ল। আচলতে জুবিন খুব অকলশৰীয়া আছিল। লাখ লাখ অনুৰাগীৰে পৰিৱেষ্টিত ভিৰৰ মাজতো অকলশৰীয়া। বাহ্যিক যি জুবিন সি আভ্যন্তৰৰপৰা পৃথক নহয় কিন্তু আভ্যন্তৰৰ যি সূত্ৰৰপৰা, যি দ্বন্দ্বৰপৰা কেনেকৈ বাহ্যিকতাৰ প্ৰকাশ ঘটিছে তাক বুজিলেহে ব্যক্তিজনক বুজা যায়। জুবিনৰ এক ফেমাছ উক্তিয়েই ধৰিলো - মোৰ কোনো ভগৱান নাই / মোৰ কোনো ধৰ্ম নাই/ মোৰ কোনো জাতি নাই / মই মুক্ত / মই কাঞ্চনজংঘা। - ইয়াত আভ্যন্তৰৰ কি সূত্ৰৰপৰা ভগৱান নোহোৱাৰ কথা কৈছে তাক বুজিব নোৱাৰিলে জুবিনকেই ভগৱান বনাই দিয়া যাবগৈ(যি হৈছেই)। একেহাতে জাতিৰ পৰিচয়ক নাকচৰ লগতে ধৰ্মবিহীন যি চচাইটিৰ জুবিনে পোষকতা কৰে, core লৈ গৈ তাক নুবুজিলে শেষৰ দুটা বাক্যতেই(মই মুক্ত, মই কাঞ্চনজংঘা) সাৰটো লৈ আবেগতে কিৰিলিয়াই উঠাহে হ’ব। জুবিনে এইবোৰ উক্তিৰ মাজেৰে তেওঁৰ অন্তৰমহল বুজিবলৈকে ইংগিত দি আছিল। জুবিনৰ কথা কোৱাৰ ধৰণেই তেনেকুৱা। চিৰিয়াছ কথা একোটাও জুবিনে ধেমেলিয়াকৈয়ে কয়। ফটুৱামীও হয় কিন্তু তাৰ মানে সদায়েই সি ফটুৱামী কিম্বা ধেমালি নহয়। ই বোধহয় জুবিনৰ বাবে easy way to access people. জুবিনৰ চচিয়েল নেটৱৰ্কিং শৈলী।
শিল্পীৰ সাধাৰণতে এক curiosity থাকে। সেই curiosity হ'ল সৃষ্টিৰ তাগিদাৰ। যদিওবা ই stereotype ধাৰণাৰ মাজেৰে আহে তথাপি স্বীকাৰ কৰিব লাগিব যে শিল্পীৰ স্বভাৱ সাধাৰণতে বহেমিয়ান ধৰণৰ হয়। সৃষ্টিৰ curiosity ৰ পৰাই এনে হয়। একোটা নিৰ্দিষ্ট মতাদৰ্শৰ ফ্ৰেমৰ মাজত শিল্পীক আটি আটি বান্ধি ৰখা সহজ কাম নহয়। এক শিশুৰ দৰেই curiosity লৈ শিল্পীয়ে জগতখন পৰ্যবেক্ষণ কৰে। এই পৰ্যবেক্ষণ শিল্পীয়ে নিজৰ ধৰণেৰে কৰিব বিচাৰে। সেই পৰ্যবেক্ষণৰ অন্তত যেতিয়া শিল্পৰূপে সৃষ্টিৰ নিৰ্মাণ হয়, সেই সৃষ্টিৰ ফলাফল পুনৰ সৃষ্টিও হ’ব পাৰে ধ্বংসও কৰিব পাৰে। এতিয়া যদি শিল্পীৰ সৃষ্টি ধ্বংসৰ বাহক হৈ উঠে তেন্তে সেই সৃষ্টিক আমি কিদৰে গ্ৰহণ কৰিম আৰু ইয়াত শিল্পীৰ অনেষ্টি কিদৰে বিচাৰিম? শিল্পীৰ কৰ্ম হ'ল সৃষ্টি কৰা। সেই সৃষ্টিত শিল্পীৰ অনেষ্টি জুখিবলৈ সৃষ্টিৰ উদ্দেশ্য বুজিব লাগিব। শিল্পীৰ বেকগ্ৰাউণ্ড, শিল্পীয়ে ধাৰণ কৰা সংস্কৃতি বুজিব লাগিব। কামটো কঠিন। সৃষ্টিৰ উদ্দেশ্য যদি নিজা শিল্পীমনৰ সৰল প্ৰতিফলন, যদি কাৰোৰে প্ৰৰোচিত হোৱা নাই, নিজা অনুসন্ধিৎসুতাৰে শিল্পৰ বিকাশ ঘটাইছে তেন্তে ফলাফল যিয়েই নহওক(পজিটিভ বা নিগেটিভ) শিল্পীৰ মাজত এক অনেষ্টি থাকিব। যদি সেই শিল্পই নিগেটিভ বাৰ্তা কঢ়িয়ায় তেন্তে সমালোচনাৰ মাজেৰে শিল্পীয়ে Re learn কৰিব। কিন্তু Re learn ৰ সলনি যদি শিল্পীয়ে ইচ্ছাকৃতভাৱে প্ৰপাগাণ্ডাৰ সূত্ৰ ধৰি নিগেটিভিটী বিলাই যায় তেন্তে সেই শিল্পী আৰু শিল্পৰ মাজত অনেষ্টি বোধহয় নাই বুলি ধৰিব পৰা যায়। একেদৰেই Re learn ৰ ক্ষেত্ৰত আকৌ জৱৰদস্তি কৰিব খুজিলে কিম্বা একোটা আদৰ্শৰ সূত্ৰ ধৰি অনুশাসনৰ মাজেৰে শিল্পৰ সৃষ্টি কৰিলে সি যান্ত্ৰিকতাৰ বাট ধৰে। সেই Relearn আহিব লাগিব শিল্পীৰ নিজা curiosity ৰ মাজেৰে অথবা কালচাৰেল প্ৰচেচৰ মাজেৰে শিল্পীৰ শৈল্পিক মনৰ আয়ত্ত্বলৈ আহিব লাগিব। শিল্পীমনৰ স্বাধীনতা শিশুসুলভ স্বাধীনতা। শিশুৰ যেনেকৈ জগতৰ সকলো বস্তুৰ প্ৰতি curiosity থাকে একেই শিল্পীৰো থাকে। সেই curiosity ক বাদৰ(ism) দোলেৰে বন্ধা কঠিন কাম। জৱৰদস্তি বন্ধাৰো কথা নহয় দায়িত্ববোধ বুজি শিল্পীয়ে কালচাৰেলী তাক আয়ত্ব কৰালৈ এৰিব লাগে। দায়িত্ববোধ নিজৰপৰা জাগিলে সেই দায়িত্ববোধে শিল্পীৰ শিশুমনক এক দিশ দেখায় আৰু শিল্পীৰ সৃষ্টিৰ curiosity য়ে আৰম্ভণিৰ এক বিন্দু পায় য'ৰপৰা সৃষ্টিৰ সৰলৰেখা অংকন কৰিব পাৰি। কিন্তু সেই দায়িত্ববোধ বোজাৰ দৰে হ'লে নহ'ব, বোজা কিম্বা বাধ্যবাধকতা হ'লেই সৃষ্টিত অনেষ্টি, পিউৰিটী হেৰায়। সেই দায়িত্ববোধ হ'ব লাগিব বৃক্ষৰ শীতল আৰু মন জুৰোৱা ছায়া।
জুবিনৰ ক্ষেত্ৰত শিল্পীৰ স্বভাৱজাত সৰলতা বিদ্যমান। সেই সৰলতা সৃষ্টিৰ সূত্ৰে। একেদৰেই জুবিনৰ যি বহেমিয়ান সত্ত্বা সি সৃষ্টিৰ curiosity ৰ সূত্ৰে। শিল্পীৰ সচৰাচৰ স্বাধীনচিতীয়া, পৰ্যবেক্ষণ আৰু পৰীক্ষাৰ মাজেৰে গ্ৰহণ আৰু ধাৰণৰ কেৰেক্টাৰটো নীৎসেৰ শিশুটোৰ সতে খাপ খোৱাৰ সম্ভাৱনা পুৰামাত্ৰাই থাকে। তাৰোপৰি শিল্পীৰ creativity যিদৰে প্ৰখৰ একেহাতে প্ৰখৰ sensitivity ও। জুবিনৰ ক্ষেত্ৰত এই দিশকেইটা পৰিস্ফূট হয়। এতেকে আমি ভাৱিবই পাৰো নীৎসেৰ শিশুটো হৈ will to power জাগি উঠি জুবিনৰ ubermensch(চুপাৰমেন) ৰ তাড়না আছিল নেকি? নীৎসেৰ শিশুটোক মতাদৰ্শৰ কটকটীয়া বান্ধোনেৰে বান্ধিব পৰা নাযায়। সকলো বন্ধনৰপৰা মুক্ত হৈ সি পৰীক্ষণৰ মাজেৰে কিবা গ্ৰহণ কৰাৰহে পক্ষপাতী। সি মুক্ত আৰু নিজা সিদ্ধান্তত স্বাধীন। যিদৰে শিশুৱে নিজা অভিজ্ঞতাৰে কিবা বস্তুক বেয়া বুলি অন্তঃকৰণেৰে বুজিলেহে শিশুটোৰ বোধোদয় আহে নীৎসেৰ শিশুও ঠিক একেই। নীৎসেৰ শিশুটিহৈ জুবিনেও এক নিৰ্দিষ্ট মতাদৰ্শৰ সূত্ৰ নামানি ফ্ৰেমৰ পৰিধিৰ ইপাৰ-সিপাৰ হৈ দেওদি ফুৰিছিল। কিন্তু শেষত ঘূৰি ঘূৰি যিদৰে পক্ষীটি ঘৰমুৱা হয় একেদৰেই যেন জুবিনেও ঘোষণা কৰিছিল - আই এম এ’ কম্যুনিষ্ট। আমাৰ ভাৱ হয় জুবিনে আচলতে দ্বন্দ্বৰ অৱসান ঘটাই আত্মোপলব্ধিৰ মাজেৰে synthesis প্ৰাপ্তিৰ বাটলৈকে ধিয়াই আহি আছিল। তাৰবাবে প্ৰয়োজন আছিল সহাৰিৰ। তাৰবাবে প্ৰয়োজন আছিল বৃক্ষৰ শীতল ছায়াস্বৰূপ এক হাতৰ। জুবিনৰ সেই হাতখন নাছিল। হয়, অজস্ৰ হাত আছিল জুবিনক চোৱাৰ, জুবিনক আঁকোৱালি ধৰাৰ, জুবিনৰ ভৰি চুব খোজাৰ কিম্বা জুবিনৰ বাবে হাতখনকে কাটি দিব খোজাৰ। কিন্তু সেই হাতবোৰে বাহ্যিক আৱৰণ ফালি জুবিনৰ আভ্যন্তৰৰ দ্বন্দ্বক হয়তোবা চুব পৰা নাছিল। এফালে আছিল গায়ক, অভিনেতা পলিটিচিয়ানেৰে পৰিৱেষ্টিত এলিট চচাইটিৰ(জুবিন য'ৰ বাসিন্দা) ভুৱা গুণমুগ্ধৰ দল, আনফালে জুবিনৰ বাবে মৰিব পৰা সচা অনুৰাগী( যি আছিল ভক্ত), এফালে যদি জুবিনক লৈ টি আৰ পি বঢ়াব খোজা অগণন মিডিয়াৰ জাক আনফালে আছিল জুবিনৰ বক্তব্যক ধিয়াই আমাৰ সমালোচনাৰ প্ৰহাৰ। এই সকলোবোৰৰ মাজত জুবিন যেন মাজ সমুদ্ৰৰ বুকুত পালতৰা জাহাজৰ কম্পাছবিহীন এক দিশহাৰা নাবিক। নীৎসেৰ শিশুক এফালে গুণমুগ্ধই (ভগৱানৰ থাপনাত বহাই) টানে ubermensch প্ৰাপ্তিৰ পথলৈ আনফালে সমালোচনাই টানে মতাদৰ্শক ধিয়াই বাট বুলিবলৈ। এফালে গুণমুগ্ধৰ আঁকোৱালি ধৰা হাত আনফালে সমালোচনাৰে ঠেলি দিয়া দুহাত। এই প্ৰশংসা, ভক্তি আৰু সমালোচনাৰ চাপৰিৰ মাজে মাজে হয়তোবা নীৎসেৰ শিশুটিৱে মতাদৰ্শৰ দ্বন্দ্বৰ মাজেৰে বিচাৰি থাকিছিল বৃক্ষৰ মনজুৰোৱা ছাঁ সদৃশ এখনি হাত। আত্মোপলব্ধিৰে ভুল সংশোধনৰ সলনি হয়তোবা জুবিনে পুৰাব খুজিলে ubermensch হোৱাৰ অদম্য হেঁপাহ। যি হেঁপাহে তেওঁ নাকচ কৰা ভগৱানক ভক্তই তেওঁৰ মাজতেই ধাৰণ কৰাৰ ধাৰণাক বাধা দিয়া বা ভঙাৰ সপক্ষে সবল স্থিতি ল'বলৈ নিদিলে বৰঞ্চ আভ্যন্তৰৰ সেই চেতন/অৱচেতন হেঁপাহ আৰু ভক্ত অনুৰাগীৰ গদগদ প্ৰীতিয়ে এই ধাৰণাত গজালি মেলিছিল। কিন্তু পুনৰ দ্বন্দ্বৰ মাজেৰে চিন্থেছিছ লৈ জুই পুৰি সোণ হোৱাৰ দৰে তেওঁ পুনৰ (নিজা) মতাদৰ্শগত অস্তিত্ব ঘোষণা কৰিছিল।
